W 2019 roku minęło symboliczne sto lat wyborów samorządowych w Polsce. Jak wyglądał proces organizacji samorządu oraz sam przebieg wyborów? Kto został wybrany w Łaskarzewie do samorządu gminnego i powiatowego w 1919 roku? Zachęcam do lektury!

Przed 1918 rokiem….

Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 roku wymagało organizacji na nowo całego aparatu państwa, przeobrażenia życia politycznego, gospodarczego oraz społecznego. Należało wypracować wzorce administracji państwa od szczebla lokalnego po szczebel centralny. Patrząc na to, że w wyniku zaborów funkcjonowały trzy systemy administracji nie było to łatwe zadanie. Jaki stan samorządu terytorialnego zastali nasi przodkowie w 1918 roku? Na wstępie warto zaznaczyć, że przed I wojną światową samorząd terytorialny nie występował w zaborze rosyjskim. Wyjątkiem był samorząd wiejski wprowadzony w 1864 roku. Istniały tam gminy zbiorowe, obejmujące po kilka wsi, z których każda była gromadą (jednostką pomocniczą) z samorządem gromadzkim. Teren Kongresówki w przeciwieństwie do innych ziem Cesarstwa Rosyjskiego nie został objęty reformami, wprowadzającymi ziemstwa gubernialne i powiatowe oraz samorząd miejskie. Ten ostatni wprowadzono dopiero podczas okupacji niemieckiej w I wojnie św. Inaczej rzecz się miała w zaborze pruskim, gdzie funkcjonowały  trzy szczeble samorządu: gmina, powiat, prowincja (np. Prusy Zachdnie). W gminie równorzędne istniały rada miejska i magistrat (zawodowi członkowie magistratu, wybierani na podwójną kadencję). W powiecie występował Landrat (Starosta) będący jednocześnie organem administracji rządowej i przewodniczącym organu wykonawczego. W prowincjach Sejm Prowincjonalny (odrębny od administracji rządowej) z przewodniczącym (Marszałkiem) na czele, oraz dyrektorem (Starosta Krajowy). Z kolei zabór austriacki, była to autonomia krajów koronnych (np. Galicja). W każdym kraju koronnym działał Sejm Krajowy, który wydawał ustawy w „sprawach krajowych”. Sejm Krajowy wybierał Wydział Krajowy, będący organem wykonawczym i nadzorczym samorządu. Samorząd gminny miał różny ustrój w zależności od regionu. W Galicji brak było np.  rozróżnienia gmin wiejskich i miejskich. Od odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 r. praktycznie aż do 1933 r. zasady funkcjonowania samorządu terytorialnego określały przepisy prawa zaborczego. Na terenie zaboru austriackiego kwestie te regulowały przepisy ustawy z 12 sierpnia 1866 r. Na terenie zaboru pruskiego obowiązywały w tym zakresie: ustawa z 3 sierpnia 1891 r. regulująca funkcjonowanie gmin wiejskich oraz ustawa z 30 maja 1853 r. dotycząca samorządu miejskiego. Na obszarze byłego Królestwa Kongresowego podstawą funkcjonowania samorządu gmin wiejskich był ukaz carski z 10 lutego 1864 r.

1918 rok. Dekret Naczelnika Państwa i organizacja samorządu…

Odzyskanie przez Polskę niepodległości oznaczało szybkie urządzanie życia społeczno-politycznego. Dekret Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego z dnia 28 listopada 1918 roku organizował utworzenie Rad Gminnych na obszarze dawnego Królestwa Kongresowego, do którego należała również ziemia garwolińska. W związku z tym, że nie obradował jeszcze Sejm Ustawodawczy, do czasu wydania przez Sejm ustawy o samorządzie gminnym, obowiązywały przepisy ustawy o urządzeniu gmin wiejskich w Królestwie Polskim z dnia 2 marca 1864 roku z niewielkimi zmianami. Dekret Naczelnika Państwa miało wykonać Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Został w nim określony zakres funkcjonowania samorządu lokalnego. Oprócz gromad, gminy, zgromadzenia gminnego, wójta, powstała Rada Gminna, która miała się składać z wójta i 12 członków, wybieranych za pomocą tajnego głosowania przez Zgromadzenie Gminne, względną większością głosów. Trzeba pamiętać, że zgromadzenie gminne  było najwyższą władzą uchwałodawczą samorządu składające się z wszystkich mieszkańców, którzy zamieszkali gminę przynajmniej od sześciu miesięcy i mieli ukończone 21 lat. Zgromadzenie Gminne zbierało się cztery razy do roku. Zajmowało się uchwaleniem budżetu przygotowanym przez Radę Gminną, majątkiem gminy, sprawami dróg i mostów, zasadami prowadzenia handlu, ochroną zdrowia.

Proces wyborczy, kompetencje, organizacja…

 Na członków Rady Gminnej oraz na Wójta mogły być wybrane osoby, które mają prawo udziału w Zgromadzeniu Gminnym, jednak wójt musiał mieć skończonych 25 lat i umieć czytać i pisać po polsku. Zgromadzenie Gminne  wybierało jednocześnie z wójtem i członkami Rady Gminnej zastępcę wójta i 6-ciu zastępców członów Rady Gminnej. W razie ustąpienia któregoś z członków Rady Gminnej miejsce jego zajmował zastępca, który otrzymał z kolei największą ilość głosów. Okres urzędowania członków Rady Gminnej i ich zastępców trwał 3 lata. Przewodniczącym Rady Gminnej był wójt, który musiał zwoływać posiedzenie Rady Gminnej raz w miesiącu a w razie potrzeby częściej. Na wniosek przynajmniej 5 członków rady Wójt musiał zwołać posiedzenie Rady Gminnej. Uchwały zapadały większością głosów. W razie równego podziału głosów, przesądzał głos Przewodniczącego Rady Gminnej czyli Wójta. Jeżeli członek Rady Gminnej opuścił trzy posiedzenia z rzędu bez podania wyraźniej przyczyny na wniosek trzech członków Rady Gminnej mógł zostać wykluczony przez Radę Gminną. Obrady Rady Gminnej były jawne, ale mogli przychodzić na nie mieszkańcy posiadający tzw. bilety wydane przez Wójta. Nie mogli oni zabierać głosu, a w razie przeszkadzania obradom mogli zostać z nich usunięci na wniosek Przewodniczącego Rady Gminnej. Wszystkie uchwały wpisywano do specjalnej księgi  protokołów, która była dostępna dla każdego mieszkańca gminy.  Do ważności umów podpisywanych przez gminę potrzebny był podpis wójta  i przynajmniej  dwóch z czterech członków Rady Gminnej upoważnionych do tego przez Radę. Do kompetencji Rady Gminnej należało przygotowanie wniosków i budżetu na Zgromadzenie Gminne oraz czuwanie nad wykonaniem jego uchwał, zawiadywanie nieruchomościami i funduszami należącymi do gminy, nadzór nad zakładami i instytucjami gminnymi, mianowanie, kontrola, usuwanie w razie konieczności urzędników gminnych, kontrola działalności wójta. Raz na rok Rada Gminna składała sprawozdanie do Zgromadzenia Gminnego.  W razie nieuchwalenia przez miesiąc budżetu przez Zgromadzenie Gminne, mimo dwukrotnego zwoływania go w tym celu przez Radę Gminną, Sejmik Powiatu Garwolińskiego na wniosek Rady Gminnej ustalał budżet obowiązujący gminę.                           Wójt był władzą wykonawczą. Miał do pomocy aparat urzędniczy – urząd gminy, który składał się z kilku urzędników: sekretarza (zwanego też pisarzem gminnym), jego pomocników oraz woźnego. Do obowiązków woźnego należała obsługa techniczna urzędu, palenie w piecu, sprzątanie, przenoszenie listów. Mieszkał często w urzędzie, tam też zazwyczaj mieszkał pisarz gminy.  Ciekawostką jest to, że Sekretarza gminnego zatrudniano w porozumieniu z powiatem. Organem nadzorującym pracę wójta był również powiat. Do zakresu działań gminy należały sprawy (w ramach zadań własnych) dotyczące przede wszystkim utrzymania i zarządzania majątkiem gminy oraz jej przychodami i wydatkami, działania na rzecz rozwoju i dobrobytu gminy, jak przyjęcie programu inwestycji komunalnych, rozwoju handlu, utrzymywania i rozwoju placówek oświaty publicznej, ochrony zdrowia oraz zakładów dobroczynności dla ubogich mieszkańców gminy. Poszczególne wsie tworzyły tak zwane gromady wiejskie, czyli wspólnoty samorządowe mieszkańców jednej wsi. Organem gromady były zebrania wiejskie oraz sołtys. Wójtowie i sołtysi byli jednocześnie funkcjonariuszami państwowymi i przedstawicielami władzy samorządowej. Zarządzenia dotyczące wyborów wójta, radnych i sołtysów wydawał komisarz (później starosta) powiatowy. To on zatwierdzał (bądź nie) wójtów i sołtysów i to przed nim składali oni przysięgę służbową.

Tygodnik Informacyjny na pow. Garwoliński. nr.1, dn. 16.12.1918 r.
Fragment Dekretu o utworzeniu Rad Gminnych na obszarze b. Królestwa Kongresowego
Tygodnik Informacyjny na pow. Garwoliński, nr.2, dn. 23.12.1918 r.
Proces wyborczy

Wybory w Łaskarzewie…

Zgodnie z rozporządzeniem Ministerstwa Spraw Wewnętrznych na dzień 8 stycznia 1919 roku zostały wyznaczone wybory Rady Gminnej w Łaskarzewie, wybory na wójta i sołtysów. W tym samym dniu miały się odbyć wybory również w gminach Stężyca i Żelechów. W skali całego kraju wybory do Rad Gminnych i na sołtysów miały się odbyć najdalej do dnia 10 stycznia 1919 roku. Jednocześnie miały się odbyć wybory na wójtów i ich zastępców. Wybory przeprowadzała Gminna Komisja Wyborcza na której czele stał Sędzia Pokoju z danego okręgu. Do składu Komisji powoływał on 4 wyborców  z danej gminy i jednym z nich mianował swoim zastępcą. Gminna Komisja Wyborcza za pośrednictwem obecnych sołtysów ogłaszała przynajmniej na tydzień przed wyborami o terminie i miejscu Zgromadzenia Gminnego w celu przeprowadzenia wyborów. Zgromadzenie w pierwszej kolejności wybierało wójta i jego zastępcę. Po wyjaśnieniu sposobu głosowania Przewodniczący Gminnej Komisji Wyborczej prosił do stołu prezydialnego przynajmniej dwóch wyborców do kontrolowania czynności Komisji i wzywał zgromadzonych mieszkańców do zgładzania kandydatów na wójta i jego zastępcę. Wybory na wójta były tajne i odbywały się za pomocą kartek wyborczych. Kartki były opatrzone stemplem urzędu gminnego. Opieczętowane kartki były w kolorze białym (głos za kandydatem) i kolorowe (głos przeciwny). Komisja sprawdzała tożsamość wyborcy, posiadanie prawa wyborczego. Po weryfikacji wciągała go na listę głosujących. Głosy zostały liczone po przeprowadzeniu wyborów na członków Rady Gminnej. Dwaj kandydaci na wójta, którzy otrzymali największą ilość głosów zostali przedstawieni Powiatowemu Komisarzowi Ludowemu do zatwierdzenia na stanowisko wójta i jego zastępcy. Po dokonaniu wyborów na wójta, Przewodniczący Gminnej Komisji Wyborczej wzywał zgromadzonych wyborców do przedstawiania kandydatów na członków Rady Gminnej.  Wyborcy zgłaszali kandydatów do rady w liczbie 25. Za wybranych do Rady Gminnej uważa się 12 osób które otrzymały największą liczbę głosów, i 6 osób na ich zastępców. O ile nie zgłoszono kandydatów, lub zgłoszono mniej niż 18-tu, Komisja Gminna miała prawo zgłoszenia kandydatów. Jeżeli liczba kandydatów została zgłoszona w liczbie 12-tu, i ich 6-ciu zastępców (tyle ile w składzie Rady Gminnej) zostali oni wybierani przez aklamację.  Z wyborów Przewodniczący Gminnej Komisji Wyborczej sporządzał protokół, którego dwa odpisy zostały przekazane do  Powiatowego Komisarza Ludowego (jeden zostawał w powiecie, drugi został odesłany do MSW).  Na mocy zebrania wyborczego w  dniu 8 stycznia 1919 roku wójtem został wybrany Antonii Lewiński a jego zastępcą Wincenty Brzostowski. W tym dniu dokonano również wyboru sołtysów oraz ich zastępców. Sołtysami zostali wybrani: Ignacy Kowalski, Antoni Gardziński, Kazimierz Górzkowski, Michał Kondej, Piotr Krawczyk, Franciszek Kisiel, Jan Dominik, Józef Przybysz, Józef Jurka, Jan Mądry, Jan Wawer, Michał Karpisz, Onufry Okleja, Józef Grzeszczak, Onufry Gnat, Jan Markowski, Mikołaj Woźniak, Tomasz Paziewski, Władysław Dąbrowski, Antoni Skoczylas. Wybrani wójtowie oraz sołtysi z gminy byli zobowiązani złożyć na ręce starosty rotę ślubowania. Przysięga wójtów i sołtysów z powiatu miała miejsce dopiero 30 grudnia 1919 roku. Ciekawostką jest to, że w dniu 8 stycznia 1919 roku ze względu na burzliwe obrady nie dokonano wyboru składu Rady Gminy. Nastąpiło to dopiero jesienią 1919 roku.

Tygodnik Informacyjny na pow. Garwoliński, nr. 1, dn. 16.12.1918 r.
Ogłoszenie terminu wyborów do Rad Gminnych, sołtysów oraz wójta na ziemi garwolińskiej
Budynek Urzędu Gminy Łaskarzew.
Pierwsze lata po odzyskaniu niepodległości

Samorząd Powiatowy…

Zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 28 sierpnia 1919 roku władza administracyjna I instancji na terenach byłego zaboru rosyjskiego została nazwana Starostwem. Na ich czele stali Starostowie (w latach 1918-1919 Komisarze Powiatowi), mianowani przez Ministra Spraw Wewnętrznych. Starosta podlegał osobowo i służbowo wojewodzie. Na terenie Powiatu Starosta był przedstawicielem rządu i szefem administracji ogólnej. Do współdziałania ze Starostą Powiatowym w wykonywaniu zadań administracyjnych powołany był czynnik obywatelski, reprezentowany przez organ samorządu tj. Sejmik Powiatowy i Wydział Powiatowy. W dniu 4 lutego 1919 roku został ogłoszony Dekret o Tymczasowej Ordynacji Wyborczej do samorządów powiatowych dla obszarów dawnego zaboru rosyjskiego.  Na jego mocy przepisy o wyborach do Sejmików Powiatowych na terenie dawnych ziem polskich należących do Rosji traciły moc. Dekret ustanawiał organy powiatu, którymi były: sejmik powiatowy (15 przedstawicieli) jako organ uchwałodawczy i kontrolujący, wydział powiatowy posiadający funkcje wykonawcze i zarządzające, sprowadzające się m. in. do przygotowywania spraw będących przedmiotem obrad sejmiku, określania sposobów wykonywania uchwał sejmikowych, wykonywania czynności poruczonych przez władze państwowe i ustawy oraz komisarz powiatowy, który pełnił zarówno funkcję przewodniczącego sejmiku, jak i kierował pracami wydziału powiatowego. W dekrecie ogłoszono, że wybierać się będzie  delegatów miast i gmin powiatu po dwóch z każdej gminy. W gminach wiejskich wybory delegatów do Sejmików Powiatowych dokonywały Rady Gminne. Były to więc wybory pośrednie.  Na członka Sejmiku Powiatowego mógł być wybrany członek Rady Gminnej lub Miejskiej, umiejący czytać po polsku. Wybory były tajne, a wyborów dokonywano bezwzględną większością głosów. Wybory do Sejmików Powiatowych musiały odbyć się niezwłocznie po utworzeniu Rad Gminnych. Przeprowadzenie wyborów należało do Wójta lub Burmistrza, który przynajmniej na pięć dni przed wyborami zawiadamiał członków Rad Gminnych. Po wyjaśnieniu sposobu głosowania zapraszano do stolika prezydialnego dwóch wyborców do obliczania głosów i wzywał zgromadzonych do zgłaszania kandydatów. W przypadku zgłoszenia tylko dwóch wymaganych kandydatów wybór przedstawicieli do Sejmiku Powiatu odbywał się przez aklamację. W przypadku zgłoszenia większej ilości kandydatów przewodniczący rozdawał kartki wyborcze i ogłaszał 15 –minutową przerwę w celu uzupełnienia kartek. Karty musiały być opatrzone stemplem urzędy gminnego. Członkowie Rady Gminnej dostawali jedną kartkę na której pisali nazwisko kandydata którego chcieli wybrać i wrzucali kartę do urny. Ogłoszenie wyników następowało niezwłocznie po przeliczeniu głosów. Członkami Sejmiku Powiatu Garwolińskiego z gminy Łaskarzew wybrani zostali Edward Jarosiński oraz Jan Błachnio.

Tygodnik Informacyjny na pow. Garwoliński, nr. 15, marzec 1919 r.
Ogłoszona lista wybranych członków Sejmiku Powiatowego
Podziel się tym ze znajomymi! Poinformuj ich o garwolin.org

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *